سیاست های پژوهشی در جهت ارتقاء رعایت استانداردهای اخلاق در پژوهش

در سال های اخیر با توجه به رشد قابل توجه مقالات منتشر شده توسط نویسندگان ایرانی، موضوع اخلاق در پژوهش و اخلاق در انتشار آثار پژوهشی ایران در سطح داخلی و بین المللی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. علیرغم لطمه ای که در اثر انتشار اخباری مبنی بر وجود سوء رفتارهای پژوهشی در مقالات ایرانی،  به حیثیت علمی کشور و برخی از دانشگاه­ها وارد شده است، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی  همواره بر این باور بوده است که این مساله باید به عنوان فرصتی در راستای اصلاح روندهایی که منجر به چنین وقایع ناخوشایندی شده است، تلقی شود. بر اساس نظرات و پیشنهادات ارائه شده در همایش معاونین تحقیقات و فناوری دانشگاه های علوم پزشکی کشور در تاریخ 1/9/1397 به میزبانی دانشگاه علوم پزشکی گیلان و با توجه به تبصره ۷  قانون مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی مصوب 31/5/1396 که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را مکلف به پیشگیری از سوء رفتارهای پژوهشی کرده است، موارد ذیل پس از بررسی کارشناسی در دبیرخانه کمیته ملی اخلاق در پژوهش های زیست پزشکی در جلسه تاریخ 20/1/1398 کمیته ملی اخلاق در پژوهش های زیست ـ پزشکی وزارت متبوع مطرح و به تصویب رسید و از این تاریخ برای همه دانشگاه های علوم پزشکی و سایر مؤسسات تابعه لازم الاجرا است. رؤسای مؤسسات به عنوان رئیس کمیته اخلاق و معاونین تحقیقات و فناوری به عنوان دبیر کمیته­های اخلاق در پژوهش مؤسسات، مسؤول اجرای مفاد این مصوبه خواهند بود. لازم است مفاد این مصوبه به نحو مقتضی به اطلاع ذینفعان رسانده شود. در این راستا ضمن تاکید مجدد بر حمایت همه جانبه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از انجام تحقیقات دارای استانداردهای اخلاقی و تلاش مضاعف برای افزایش تولید و انتشار آثار علمی، لازم است همه دانشگاه­های علوم پزشکی کشور تمامی سیاست­ها و اقدامات خود را بر اساس مفاد این بخشنامه اصلاح  نمایند.

الف. بررسی مستندات و مقالات توسط دانشگاه:

۱ـ دانشگاه و موسسات آموزش عالی زیر نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ موظف خواهند بود به صورت دوره ای و حداقل سالانه تمامی مقالات و مستندات علمی که توسط افرادی با وابستگی آن­ها در مجلات علمی منتشر می­شوند را بررسی نموده و از وابستگی واقعی افراد به دانشگاه­ها اطمینان حاصل نمایند.

۲ـ در مواردی که تردیدی در رعایت استانداردهای اخلاقی وجود دارد، به عنوان مثال نویسنده­ای که از وابستگی دانشگاه استفاده کرده است برای دانشگاه شناخته شده نیست و یا پژوهشی که مقاله بر اساس آن نوشته شده ثبت نشده است، باید موضوع توسط دانشگاه پیگیری شود.

ب. سیاست­های تشویقی مقالات و پژوهش ها:

۱ـ بر اساس محتوای تمام دستورالعمل­های ملی اخلاق در پژوهش از جمله راهنمای عمومی اخلاق در پژوهش­های علوم پزشکی دارای آزمودنی انسانی در جمهوری اسلامی و دستورالعمل رسیدگی به تخلفات پژوهشی؛ ثبت پژوهش های انسانی، آزمایشگاهی و حیوانی، حتی درصورت عدم دریافت بودجه پژوهشی از دانشگاه یا سازمان وابسته در قالب یک پروپوزال پژوهشی الزامی بوده و انجام هر نوع پژوهش بدون ثبت و یا قبل از تایید پروپوزال توسط نهادهای ذیربط از جمله کمیته­های اخلاق در پژوهش، تخلف پژوهشی محسوب می­شود. لازم است دانشگاه­ها در همه مراحل از جمله ارزشیابی، پرداخت تشویقی مالی مقالات و مانند آن؛ رعایت استانداردهای اخلاقی به ویژه طی شدن درست مراحل ثبت و تصویب پروپوزال­ها را مدنظر قرار دهند.

۲ـ عقد قرارداد پژوهشی و یا ثبت پایان­نامه دانشگاهی تنها زمانی مقدور خواهد بود که پروپوزال مربوطه به تایید کمیته اخلاق در پژوهش رسیده باشد و کد مربوطه را دریافت نماید.  لازم است در متن قرارداد طرح­های پژوهشی و نامه مربوط به ثبت پایان­نامه، حتما کد اختصاصی اخلاق در پژوهش درج شده در مصوبه، ذکر گردد. در مواردی که بر اساس مقررات آموزشی شرکت دانشجویان و فراگیران در امتحانات جامع (پیش­کارورزی یا ارتقای دستیاری) منوط به ثبت پایان­نامه است، تنها پایان­نامه­هایی ثبت­شده تلقی می­شوند که تمام مراحل بررسی و تایید خود را طی کرده و کد اخلاق دریافت کرده باشند.

۳ـ  در صورتی که بر اساس سیاست های دانشگاه تشویق مالی برای انتشار مقالات در نظر گرفته می شود، این مشوق تنها  می تواند شامل مقالاتی شود که بر اساس یک پژوهش مصوب ( طرح تحقیقاتی/ پایان نامه) انجام شده و مصوبه و کد اختصاصی اخلاق را دریافت نموده باشند. پرداخت هرگونه تشویقی به هر شکلی به مقالاتی که حاصل انجام یک طرح یا پایان نامه مصوب نباشند، ممنوع است. مقالات نظری مانند نامه به سردبیر، کامنتری، مرور نظام­مند و غیر نظام­مند  و گزارش موارد از شمول این بند مستثنی هستند.

۴ـ  قبل از انتصاب افراد در سمت­های آموزشی و پژوهشی و یا معرفی هر فرد با عناوینی مانند پژوهشگر برتر، استاد یا دانشجوی نمونه؛ در جشنواره­های ملی یا بین المللی یا سایر برنامه­ها و مراسم مشابه در سطح ملی و یا دانشگاهی، سوابق افراد از حیث اخلاق در پژوهش حسب مورد، توسط دبیرخانه کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه بررسی و عدم سوء سابقه پژوهشی افراد استعلام گردد و اطلاعات مذکور در اختیار مسؤولین مربوطه قرار گیرد تا بر اساس آن تصمیم گیری نمایند. روشن است مواردی از تخلفات پژوهشی قابل استناد خواهد بود که وقوع آن توسط افراد محرز شده باشد.

۵ـ تخصیص امتیاز به مقالات از جمله پاداش نقدی به مقالات نمایه شده در ESCI  صرفاً محدود به مجلات علمی پژوهشی داخلی نمایه شده در ESCI  و یا مجلاتی است که توسط ناشران معتبر بین المللی منتشر می­شوند و تخصیص هرگونه پاداش یا امتیاز مادی و معنوی به سایر مقالات ESCI ممنوع است.

ج. شاخص های ارزش گذاری، اعتبار و ارزشیابی:

۱ـ مقالاتی که در مجلات نامعتبر نمایه شده در سامانه مجلات نامعتبر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی منتشر می­شوند، فاقد هرگونه اعتبار پژوهشی بوده و حتی اگر در زمان انتشار، مجلات مذکور در لیست مجلات نامعتبر نبوده باشند، مستند اعطای هیچ گونه امتیاز پژوهشی و آموزشی محسوب نمی­شوند.

۲ـ اگر به مقالاتی­که مجله مربوطه در لیست مجلات نامعتبر قرار گرفته، تشویق و امتیازی اختصاص  یافته باشد، لازم است امتیاز یا تشویق مربوطه بازپس گرفته شود.

د. انجام پژوهش توسط دانشجویان و فراگیران:

۱ـ اجرای کلیه مفاد این بخشنامه در مورد تحقیقات دانشجویی که در قالب کمیته­های تحقیقات دانشجویی، مراکز استعدادهای درخشان و سایر مراکز مشابه صورت می­گیرد؛ الزامی بوده و این تحقیقات نیز باید در قالب استاندارد انجام شوند. مجری اصلی و مسؤول این گونه تحقیقات نیز باید یکی از اعضای هیات علمی دانشگاه بوده و قرارداد پژوهشی الزاماْ با مجری اصلی/ مسؤول بسته شود.

۲ـ استفاده از عناوینی مانند مجری دانشجویی، دانشجوی مسؤول یا مانند آن در صورت انجام تحقیق زیر نظر استاد راهنما در مکاتبات بلامانع است.